Саҥа дьон: роман

Орто Халымаҕа олорор Друскин ыспыраабынньык ороһуоспа иннинэ туундара баайдарын уонна атыыһыттарын ыҥырталаабыта. Манна юкагирдар кулубалара Куриль уонна чукчалар кулубалара Чуйбуогургун аргыстаһан таҥара дьиэтин куолакалын тыаһын тэҥҥэ истибиттэрэ. Аҕабыт Леонид Синявин: “Таҥараҕа уонна нуучча ыраахтааҕытыгар чугас дьон эһиэхэ дьолу – соргуну, нус – хас олоҕу баҕаралларын тиэрдэр” – диэбитэ. Ыспыраабынньык остуруок бас – көс дьонун туундараттан кэлбиттэргэ билиһиннэрэригэр барыларын араспаанньаларынан, ааттарынан уонна аҕаларын ааттарынан ыҥырталыырын истэн олорон ыалдьыттар биир киһи элбэх ааттааҕын дьиктиргииллэр. Онтон аны туундара хаһаайыттарын билиһиннэрэригэр юкагирдар кулубаларын Курилы чорботон бэлиэтиир. Кини туундараҕа Таҥара дьиэтин тутар туһунан көҥүл ыла сатаабыта ыраатта. Соторутааҕыта ыраахтааҕыттан “Кыһамньытын иһин” - “За усердие” диэн мэтээл туппута. Бу киэҥ кэпсэтии кэмигэр киһи кулгааҕар баппат алдьархайдаах сэрии Аан дойдуну аймаабытын истибиттэрэ. Онон ыраахтааҕы Россия империятын кытыы сирдэригэр уу-чуумпу буолуохтаах, улахан доҕордоһуу олохтонуохтаах. Эмиэ да сотору саҥа ыраахтааҕы баар буолуон сабаҕалыыллар. Ленин дииллэр. Куриль Ленин туһунан Ньынньыыхайтан истибитэ. Сыылынайдар диэннэр эһиги түһүлгэлэргитигэр үктэниэ суохтаахтар диэн сэрэтэллэр. Куриль дьадаҥы бостуук этэ. Таҥара Курилы таба көрбүт быһылааҕа. Таҥара киниэхэ үөр табаны бэлэхтиир уонна үрдүк сололоохтору кытта тэҥҥэ туран кэпсэтэр кыаҕы биэрэр. Халерхаа төрүттэрэ ламуттартан тардыылаах буолан үрүҥ субалаах кыыс буола улааппыта. Сааһын ситиитэ дуруускалар кэпсэтэ кэлэллэрэ элбээбитэ. Онтон кинини кытта бииргэ оонньоон улааппыт доҕоругар Куосча-Ханидуоҕа таттарарын итэҕэйбэт буолан барбыттара. Кинилэр көрсүбэтэхтэрэ үгүс хаар буолбута. Ханидуону туох эрэ улахан дьыалаҕа бэлэмнииллэр. Ол эрээри ол туох дьыалатын ким да билбэт. Халерхаа хайаан да Өлүөрэҕэ хаалыахтаах уонна Ханидуоҕа кэргэн тахсыахтаах. Куриль Куосчаны үөрэххэ ыытаары ыла кэлбитигэр уолу уоруйаҕынан уорбалыыллара биллэр. Саат! Уоруйах киһи буолбатах. Юкагир буолбатах. Аны туран Каака ойуун кинини ойууннуурга үөрэтэ сатаабыта эмиэ арыйыллар. Куриль Өлүөрэ олоҕун уларытар улуу сырдык былаанын олоххо киллэрэригэр Ханидуоҕа улаханнык эрэнэр этэ. Кини Ханидуону кытта кэпсэтэн баран, уол Тыҥаалгинтан 3 табаны уоран буолбакка, былдьаан ылбытын билэр уонна дүҥүрү эмиэ баҕа өттүнэн илиитигэр ылбатаҕын билэн уоскуйа быһыытыйар. Дьиҥэ Ханидуо 6 сааһыттан Пураама толору дьаһалыгар киирэн туундара олоҕун баһылыыр ньымаларга үөрүйэхтэри эҥкилэ суох баһылаабыта. Онон юкагирдары өлүүттэн – сүтүүттэн быыһыыр бухатыыр буолуохтаах аналын толоруохтаах этэ. Куриль өр сылларга туундараҕа ыраас итэҕэл олохсуйарын туһугар үлэлээбит үлэтэ олоххо киириэх буолбутуттан үөрэн санаатын барытын Таҥара дьиэтин тутуутугар туһаайар. Ол эрээри бастаан түөлбэтин дьонугар сырдык итэҕэли иҥэрии сүрэхтэнииттэн саҕаланыахтаах. Сүрэхтэнии болдьоҕо чугаһаабытыгар Куриль дьону хомуйан тэрээһин хайдах быһыылаахтык барыахтааҕын быһаарбыта. Аҕабыты хайдах көрсүөхтээхтэрин сиһилии кэпсээбитэ. Юкагирдар христианствоны ылынарга бэлэмнэрэ. Күүтүүлээх сүрэхтэнии күнүн иннинээҕи түүн олус да дьикти үчүгэй этэ. Куриль бэйэтиттэн кыра – хара дьоҥҥо анаан 200 табаны өлөртөрбүтэ эбээт! Омоллоон олоҕо, дьэргэстэй ыһыаҕа күн ортотуттан саҕаламмыта. Куриль доҕоро атыыһыт Маамахаан эмиэ дэллэмсийбитэ. Ити курдук улахан уларыйыы тахсар сибикитэ биллибитэ. Таҥара дьиэтин тутуу – саҕалааһын эрэ буоллаҕа. Онтон остуруок тутуута, лаабыс тэриниитэ, олорго суол оҥоһуута элбэх үлэттэн тахсалларын билэллэрэ. Бу күннэргэ Куриль тордоҕо таҥара дьиэтигэр кубулуйбута. Сүрэхтэнии кэмигэр таҥара үлэһиттэрэ баайдары уонна атыыһыттары кэпсэтиигэ ыҥырбыттарыгар, Куриль биһиги бэйэбит таҥара дьиэлээх буолуохтаахпыт, саҥа олох саҕаланыа диэн баран Леонид Синявиҥҥа махталын биллэрэн эрдэттэн бэлэмнээбит кырсаларын тириилэрин туттарар. Онтон атын баайдар эмиэ таҥара дьиэтэ тутулларыгар диэн бэлэхтэрин туттартаан барбыттара. Бу тэрээһинтэн арай Каака эрэ туора сылдьарын өйдөөбүтэ. Кини билигин бэйэтин кырдьаҕас ойуун курдук буолбакка, аны ким да наадыйбат эргэ кураанах хааһаҕын курдуга. Сүрэхтэнэн саҥа аат иҥэринии буолбутугар дьон үгүстэрэ төрөөбүт сылларын, уонна араспаанньа, аҕа аата диэни, билбэттэрэ бэйэ – бэйэттэн сураһыы, чуолкайдааһын мөккүөрэ эмиэ бааллара. Куоча – Ханидуо Хотойчоонун эрэ билэрэ. Кинилэр языческай ааттара Куриловтар диэн этилэр. Ол аата “сир иччитинэн бэлиэтэммиттэр” диэн буолара. Онтон нууччалыытыгар табахсыт дьон оҕолоро диэн буолара. Харахха быраҕыллар кэрэ мөссүөннээх Халерхааны сибиэтиэй Мария аатынан сүрэхтээбиттэрэ. Куриль буоллаҕына, Куосча – Ханидуону аҕабыкка буолбакка, бэйэтигэр көмөлөһөөччү буоларга үөрэттэриэн баҕарар эбит. Паайпаткалаах Саайыра кини номнуо суруйа сатыырын уонна кинигэлэри кытта кэпсэтэр буолбутун эппиттэрэ. Таҥара дьиэтин тутааһын – саҕалааһын эрэ буоллаҕа. Куриль Синявин аҕабыттыын Таҥара дьиэтэ турар сирин Чукуочай өрүс хаҥас кытылыгар юкагирдарга, чукчаларга, ламуттарга барыларыгар табыгастаах диэн быһаарбыттара. Онтон эдэр дьону, Ханидуолаах Халерхааны илии охсуһуннаран кэбистэххэ да сөп буолуо. Христианствоны ылыныы ааспытын кэннэ, сотору буолаат Ньаабаллаах оҕонньордоох эмээхсин өлбүттэрин былыргылыы сиэри – туому толору тутуһан көмпүттэрэ. Иккис кинигэтэ бүтэр. Кинигэ ис хоһоонун кэссээтэ Альбина Иванова