Таас тумус: cэһэннэр

ТААС ТУМУС Бу сэҥээрэн эрэр кинигэбит саха народнай суруйааччыта Николай Алексеевич Лугинов суруйааччы быһыытынан маҥнайгы айымньыларын хомуурунньуктарыттан биирдэстэрэ буолар. Бу кинигэ саха литерературатыгар реализм социалистическай диэн кэтэхтээх сыһыарыыттан босхолонон эрэрин туоһутунан, олоҕу туох баарынан, реалист хараҕынан ойуулуур – дьүһүннүүр саҥа сүүрээн быһыытынан суруйуллубут айымньылартан таҥыллыбыт хомуурунньук буолан дьон болҕомтотун тардыбыта. Кэбээйигэ иитиллэн, саҥа суоллаах – иистээх суруйааччы тахсан иһэрин сэҥээрии буолбута. Бу хомуурунньукка бастатан туран эдэр суруйааччы “Таас Тумус” диэн сэһэнэ инникилээбит. Буолумуна. Бу айымньы 1986 сыллаахха “Алжир на перекрестке культур” диэн бириэмийэҕэ тиксэн, Николай Лугинов аатын аан дойдуга таһаарбыта. Сэҥээриллэр сэһэҥҥэ бөдөҥсүтүү политиката өһүллэн, урут тигинээн - тагынаан олорбут улахан бөһүөлэктэр , аны төннө быһыытыйан, эстэн эрэллэрин чахчылара ойууланар. Ону кытта дьон быһыыта – майгыта, олохторун оҥкула эмиэ хайдах быһыылаахтык хааман испитин чахчылара итэҕэтиилээхтик ойууланар. Ол курдук, Үс Бүлүү Элиэнэҕэ кутуллар төрдүгэр Таас Тумус диэн борохуоттар бөҕө тохтоон – өрөөн ааһар улахан бүһүөлэктэрэ баара. Социальнай-психологическай тутуллаах сэһэн сүрүн дьоруойа Кэбээйи эбэҥкилэриттэн төрүттээх Тойбол оҕонньор олоҕо уонна кинини кытта алтыһан ааспыт дьоннор дьылҕалара ойууланар. Таас Тумус диэн билигин эстибит бөһүөлэк тула хаһан эрэ Элиэнэ устун төттөрү – таары устар борохуоттар тиксэн сынньанан, хонон- өрөөн ааһар кытылларыгар күөстүү оргуйа турбут олох дьоруойдарын дьылҕаларыгар буолан ааспыт түгэннэр итэҕэтиилээхтик көрдөртүүллэр. Тойбол таба көлөлөөх Садын туундаратын булчута. Ийэлээх, аҕалаах икки бырааттардаах дьиэ кэргэн тииҥ бултаан туттарар көс олохторо хаһан да уларыйыа суох курдук устан испитэ. Онтон сэрии буолбутугар икки бырааттара уонна үтүөкэн булчут доҕоро Айгылла сэриигэ баран, онтон эргиллибэтэхтэрэ. Кинилэргэ утуу – субуу кэлитэлээбит хара суруктар дьонун олоҕун кэбирэппиттэрэ. Онтон сотору төрөппүт кырдьаҕастара икки ыйынан быысаһан орто дойдуттан күрэммиттэригэр Тойбол дьонун уҥуохтарын тутан баран Кэбээйигэ киирбитэ. Рыбзаводка үлэлээбитэ. Онно Даайыһын көрсөн холбоһон кыыс оҕоломмуттара. Кыра Даайыстара үс саастааҕар кытылга оонньуу сылдьан эмискэ сүтүөҕүттэн ыла, Тойбол олоҕо огдолуйан барар. Кини кыыһа улааттаҕына дьонун ирдээн дойдутугар кэлиэ диэн эрэлин сүтэрбэт. Тойбол арыгыны сөбүлээбэт. Лаппа соҕус кыахтаахтар аһыыр астара диэн быһаарар. Бэйэтэ хаһан эмит истэҕиинэ өр хаппахтана сыппыт кута – сүрэ дьэ аһыллан, дьоҥҥо талаһар. Аны кыыһа сүппүтүн туһунан киһи аайы кэпсиир идэлэнэр. Арай, кэмниэ – кэҥэҕэс, кини аатын ааттаан, кыра оҕо көтөҕүүлээх сүүрбэччэлээх эрэ дьахтар тиийэн кэлбитигэр, кини кыыһа 30 тахсыбыт сиппит дьахтар буолуохтааҕын санаан бүгэн сылдьа сатыыр. Оттон бу дьахтар кини түөһэтин, эрдэ оһолго былдьанан суорума суолламмыт атын Тойбол кыыһа этэ. Ити түбэлтэ кэннэ, Тойбол Хоту түспүтэ. Онтон Таас Тумуска төннөн кэлэн райпо ыскалаатыгар харабыллаабыта уонтан тахса сыл буолла. Наар кыыһын суохтуур, санаатыгар кэтэһэр. Бу эстибит бөһүөлэккэ, олоҕун күнэ кэмигэр тиийэн кэлбит Тойбол оҕонньор санааҕа ыллара сылдьар. Билигин кини тиһэх баҕа санаата – Бу Таас Тумуска, кэргэнин уҥуоҕун кытта сэргэстэһэ көмүллүү. Тойбол саамай бүтэһик уһуга ыган кэлиэр диэри кыыһын кэтэһэ сыппыта , саамай тиһэх түгэҥҥэ диэри. Михей Элиэнэ биир кырдьаҕас уонна идэтин толору баһылаабыт лоцмана Михей Ильич Максимов билигин быстах ыалдьыт буолан урут устубут үөстэрин кэрийэ сылдьар. Кини уустук олохтоох. Урут “ФАШ” диэн фельдшерско – акушерскай оскуоланы бүтэрэн саҥа үлэлээн истэҕинэ сэрии саҕаламмытыгар военнай госпитальга ананан араас ыарахан түгэннэргэ үлэтин баһылаан баран, эргиллэн кэлиэҕиттэн, идэтин уларытан, кыһын үөрэнэн, сайын Элиэнэнэн устан киэҥ билиилээх, лоцман идэтин толору баһылаабыт ытыктанар киһи буолбута. Билигин, оҕонньор киһи быһыытынан Даркылаахха ыскалаат харабыллыыр. Кини бу Таас Тумуска 30 сыл анараа өттүгэр 2-лээх кыыстаах Өксүүнү кытта көрсүбүтэ. Шахта саахалыгар өлбүт Александр Чижов огдообото кыыһа Валикалыын кинини кытылга охто сытарын дьиэлэригэр аҕалан, салгыы бодоруһан устунан бииргэ олорон барбыттар. Кэлин Любушка диэн ааттаммыт өссө биир кыыстаммыттара. Билигин улахан кыыс Валикка аҕатыгар чугас. Кини куоракка командировкаҕа кэллэр эрэ, аҕатыгар тиийэ турар. Онтон, төрөппүт кыыһа Любушка оскуолаҕа Максимова, онтон пааспар ыларыгар Чижова буолбут, аны билигин эрин фамилиятынан Белкова хотун баччааҥҥа диэри аҕатын каютаҕа майгынныыр хоһун өҥөйө илик. Омос көрдөххө уу- хаар тыллаах, ускул – тэскил олохтоон лоцман Михей Ильич саамай уһулуччу өрүтүнэн кини кими баҕарар өйдүүр киһилии уйаҕас дууһата буолар. Онон, олох очурдарыгар оҕустарбыттар, санаа – оноо эрилгэнигэр ылларбыттар тоҕо эрэ киниэхэ тардыһаллар. Хайдахтаах да уордаах тойон киниэхэ сыһыйар, хайдахтаах да күтүр киһи киниэхэ дэллэмсийэр. Одон Саамай бүтэһик уһук тирээн кэллэҕинэ киһи сирдээҕи олоҕо саҕаламмыт сиригэр талаһар дииллэрэ кырдьык быһылаах. Элиэнэ кырдьаҕас капитана Одон Догдоев кута – сүрэ бүттүүн төрөөбүт туундаратыгар курдары тартарар. Бачча сааһырыар диэри дойду ахтылҕана диэни билбэтэх баҕайыта, дьэ кэлэн уйарҕаабытыттан бэйэтэ даҕаны дьиктиргээтэ. Кинини Индигир өрүс киэҥ нэлэмэн туундаратыгар юкагир дьахтар төрөппүт. Аҕата устугас матрос үһү. 10 саастааҕар ийэтэ өлүөҕүттэн, онуоха – маныаха дылы табаһыт дьоҥҥо сыстан сылдьыбыт. Арай биирдэ, кинилэр олохторун туһунан улахан борокуот кэлбитин сэҥээрэн одуулаһа турдаҕына капитан таба көрөн. “Биһигини кытта барыс. Киһи буолуоҥ,”- диэбитин ылынан, устунан үөрэнэн өрүс суднотын капитана буола сылдьар. Кэргэннээ х эрээри, оҕолоро суох. Кини санаатын ымыытынан кыыс оҕо буолбута ыраатта. Сардаана Бары эрэл ааспытын кэннэ кыыс оҕону киниэхэ Элиэнэ бэлэхтээбитэ. Үс Бүлүү төрдүнэн сухогруһунан ааһан иһэн көрдөхтөрүнэ сыыр быарыгар туох эрэ хамсыыр баарын болҕойон көрбүттэрэ дьахтар буолан соһуппута. Өссө хат эбит. Икки ыаҕайалаах уу баһа сылдьан хара сыыры сыыһа үктээн үөһээттэн сууллубут. Биэрэккэ сыстан баран Одон бэйэтэ ол дьахтары көтөҕөн ылан борохуокка аҕалан бэйэтин каютатыгар, сытыаран кэбиспитэ. Матростар дьахтар дьиэтигэр ким да суох диэн төннөн кэлбиттэрэ. Дьахтар Таас Тумус уонна Сангаар ыккардыгар кыыстаммыт. Уонна өйүгэр киирбэккэ быстыбыт. Онтон ыла Одон олоҕун сүрүн ис хоһоонунан Сардаана кыыс буолбут. Кини туһугар күн сирэ саҥалыы сонун өҥнөрүнэн күлүмүрдээбит. Одон оҕотун үөрдээри араас кэһиилэнэ сатыыр эбит, онтон кыыһыгар, Сарданатыгар саамай күндүлэринэн Тойон Арыы сардааналара буолаллар эбит. Оннук эмиэ 10 сыл ааспыта. Биирдэ Догдоев Таас Тумуска тиксэн Сардаана ийэтэ ким буолуохтааҕын сиһилии билиэн баҕаран ыйыталаспыта . Бастакы оҕолорун ууга былдьаппыт дьахтар оҕото эбит. Өссө кини аҕата Тойбол диэн эбээн киһитин билбитэ. Ол аата ханна эрэ Сардаана аҕата баар буоллаҕа. “Эрдэ билбитим буоллар” – диэн Одон муҥатыйар. Таас Тумус кини эбирэ суох ыраас кутугар таас быһыт буолан туора турбута. Кини Сарданатыгар кырдьыгы сатаан арыйбат уонна кырдьаҕас лоцмаҥҥа Михей Ильичка кыыһыгар анаан суруйбут суругун биэрэр. Кини букатыннаахтык бардаҕына туттарыах буолан сөбүлэһэллэр. Ол курдук, аҕатын кэриэс суругугтан Сардаана 30 сыл анараа өттүгэр күһүөрү – сайын буолбут түбэлтэни дьэ билэр. Аны Сардаана ханна эрэ өссө төрөппүт дьоннордооҕун билэн соһуйар, мунчаарар, санааҕа ылларар. Сэһэҥҥэ тус – туспа дьон тус – туспа дьылҕалара Таас Тумуһу кытта быстыспат сибээстээх. Тойбол сүтэрбит оҕотун кэтэһэн күндү кэмнэрин атаарар. Сардаана күн кыһалҕата суох улаатан. быраас идэтин ылан ааттаах – суоллаах дьон убаастабылын ылбыт хирург – быраас. Аҕатын курдук Элиэнэ үлэһитигэр кэргэн тахсар. Билигин ыаллар хороччу улаатан эрэр Одончик диэн ааттыыр уол оҕолоохтор. Аҕатын суругун ааҕан баран, кини олоҕун саарабыла суох өйдөбүллэрэ түҥнэри түспүттэрэ. Арай туран өссө ийэлээх уонна аҕалаах эбит. Эмискэ хаан уруу, чугас дьоннорун суохтаан хараҕын уута сарт түстүлэр. Билигин хаан уруу дьон туһугар хайдах да түбүгү күндү дьол курдук ылыныа этэ да, аттыгар кимэ да суох. Биир сарсыарда Таас Тумуска сүүнэ танкер тиксибитэ. Капитан мааны баҕайы кэргэнинээн уонна 10-лаах уолу батыһыннаран трап устун түһэн кэлиилэригэр Киэсэ кинилэргэ уун – утары сүүрэн кэлбитэ. Онтон бары үөһэ Тойболлоох Даайыс уҥуохтарыгар тахсыбыттара. Кинилэр көмүүлэриттэн буор ылан тутан туран Сардаана истиҥ тыллары хаһан да көрсүбэтэх күндү дьонноругар аныыр. Бу сааһын тухары кыыһын кэтэспит Тойбол Дьолун күлүм түгэнэ кэллэҕэ. “Дьол диэн билииттэн – билимтэн тутулуга суох, Дьол диэн кэтэспит кэлиитэ, баҕарбыт баҕабыт туолуута буолбатах дуо?” КУСТУК Бу сэһэн сүрүн ис хоһооно хотугу кыраай олохтоохторо туундараҕа уонна тайҕаҕа олохторун араастарын арыйар. Дьулуур, тулуур уонна Итэҕэл аргыстастахтарына ситиһиилээх түмүктэр түргэтииллэрин, кыайыы – хотуу олуктара буолалларын кэрэһэлиир айымньы. Киэҥ – нэлэмэн туундара ортотугар тыал түһэрин саҕана бөрөлөр онолҕоннорун иһиллии сэттэ дууһалар токуруччу туттан баран ибигирэһэ сылдьаллар. Бу тус – туспа майгылаах туундара көлүүр ыттара этилэр. Кырбый - элэ – сала көтөрү сөбүлээбэт, барыларыттан тыйыс майгылаах. Кими да буоллар чугаһаппат, барыларыгар аһыытын килэс гыннаран кэбиһэр кыынньан турар идэлээх эбит. Билигин синигэр түһэн бардам майгылаах хаһаайына Байбал охсуутун аайы аһыытын килэҥнэтэн , утары моордьооттоһон үгүстүк таһыллар. Маҥаннаах Харас майгылара атылыы соҕус. Иккиэн куттастар. Ыйылаһа сылдьаллар. Сэҥээриллибэттэр. Таһыыр кэмигэр наар сарылаһаллар. Харабыл. Ис – иһиттэн киэҥ – көҕүстээх. Уолуйары, ыгылыйары билбэккэ бэйэтэ – бэйэтигэр сылдьар. Сырбай – албын. Тойонун сирэйин – хараҕын кэтэһэн өрө – сала көтөн эккириир. Баһырҕас - Бэриэччит. Сыаба суох. Тордох аанын аттыгар таба тэллэххэ түүрүллэн сытар. Кини бэриэччит быһыытынан баран иһэр хайысханы сөпкө тутуһуохтаах. Бэриэччит ол судургу сорудаҕын ким да билбэтин, кини эрэ билэринэн киэбирэ туттар. Кустук уйаара – кэйээрэ биллибэт киэҥ нэлэмэн туундара бүтэр уһуктаах буолуохтааҕын билэр. Оттон туундара бүтэр уһугуттан кини ахтар төрөөбүт тайҕата саҕаланар. Ол дьоллоох дойду хабайар хаба ортотугар кыракый балаҕаҥҥа Охоноон оҕонньор булчут ыта суох соҕотоҕун олороохтоотоҕо. Манна туундараҕа, кинилэр быры көлүүр ыттара. Кинилэр күн аайы кырыктаах хаһаайыннарын Байбалы кытта паастары кэрийэн бултарын сыһан – соһон үлэлииллэр.Олохторо ыарахан. Күн аайы көлүүр ыттар наарта соһон тэҥҥэ үлэлииллэр. Эт – сиин иэнигийэр, санаа тууйуллар ыар аналыгар сылдьаллар. Бөһүөлэккэ баралларыттан үөрэллэр онно саатар кылгас кэмҥэ сынньанан ылалларыттан астыналлар. Манна арай халлааҥҥа хаһан эмит араас өҥнөөх дьүкээбил уота күлүмүрдүү оонньоотоҕуна кылгастык санаалара аралдьыйан ылар. Наартаҕа иккилии буолан көлүйүллэллэр. Бастаан Маҥаннаах Харас, онтон Кустук Кырбыйдыын, үсүһүнэн Харабыл Сырбайдыын. Барыларын иннигэр Бэриэччик баран иһэр. Кустук урукку олоҕун саныыр. Кини оҕонньордоох эмэхсиҥҥэ үчүгэйдик да олорбута. Бастаан кинилэр соҕотох кыыстара массыына сыттаах уһун уолу кытта барсыбыта. Онтон сотору буолан баран эмээхсин өлөн хаалбыта. Оҕонньор соҕотоҕун хаалыаҕыттан дьэ кута - сүрэ мөлтөөн барбыта. Онтон биирдэ Байбал киирэн кэлбитэ. Хас да хонон баран Охоноон Кустукка супту хааман кэлэн баран, дэлби таптаан имэрийэн – томоруйан баран, моойторуктаан, быалаан баран Байбалга туттаран кэбиспитэ. Кустугу кэлиэҕиттэн туораппыттара. Кини бэйэтин анала буолбатах үлэттэн саллар.Ыараҕырҕатара да сүрдээх. Кустук көлүүр ыт быһыытынан өр сылдьыбатын билэрэ. Онуоха – маныаха диэри тулуйуохтааҕын билэрэ, ол киниэхэ күүһүгэр күүс эбэрэ. Өтөр Иччи Охоноок кэлэн кинини илдьэ барыахтааҕа. Байбал кинини уларсан илдьэ сылдьар. Көҥүлү Кыыл Табалар аҕалбыттара. Арай биир түүн тус хотуттан кыыл табалар халыҥ үөрүнэн баар буола түспүттэрэ. Кустук сыаптааҕын умнан күүһэ баарынан табалар диэки ойбута. Босхо барбытын билбэккэ табалар кэннилэтиттэн көтөн испитэ. Кустук саарбаҕа суох Охоноон баар сирин тускутун туппута. Маҥнай кин күнү – түүнү араабакка айаннаабыта. Төһө да уһун сыаба ыараханын иһин, көҥүл босхо айаннааһын үөрүүтэ баһыйара. Биирдэ кырсаны ситэн сиэн баран, аппаҕа хаары хаһан киирэн утуйан хаалбыта. Онтон биирдэ уун – утары бөрө баар буола түспүтэ. Кыр өстөөҕүн кытта туруулаһыыга кини хайаан да кыайдаҕына эрэ сатанар. Ыраах Дьааҥы тыатыгар кинини соҕотох хаалбыт Иччитэ күүтэр. Албаһынан, өйүнэн сүүйэн, эмискэ соһутан бөрө хабарҕатыгар түһэн, өстөөҕө төһө да улаханын иһин Кустук хотор. Булчут булчута өттөҕө. Кини өстөөҕүн өһөрөн салгыы айаҥҥа туруммута. Туундара быһыыта уларыйан онно – манна кыра хахыйах, титирик иһириктэр көстүтэлээтилэр. Кустук онно туораан хас маһы ааҕа сытырҕалыыр, дойдутун минньигэс сытын ыллаҕына күүһүгэр күүс эбиллэр. Арай сытар сүһүөхтэринэн ип итии сүүрээн киирэн тоҥон хаалта. Арай Итэҕэл тоҥмотоҕо. Саамай тиһэх түгэҥҥэ диэри күүһүгэр күүс эбэр, кинини кэтэһэр Иччитигэр тиийэр итэҕэл сүппэтэҕэ. Ыт диэн ыт. Оннуга да үчүгэй. Кини хантан сэрэйиэй албын – көлдьүн диэн тугун. Билиэхтээҕэр билбэтэх ордугун. Иччитэ кинини хаартыга оонньоон Байбалга сүүйтэрэн кэбиспитин, таҥнарыыны билбэтэҕэ быдан ордук... КҮРЭХ Сиртэн хостонор баайынан Аан дойдуга аатырбыт Саха сиригэр геологтар үлэлэрин арыйар уус – уран айымньылар аҕыйаҕа суохтар. Ол эрээри, айымньылар үгүстэрэ уопсайынан туох- хайдах тэрээһиннээх алмааһы хостооһун бырамыысыланнас биир салаатын быһыытынан сайдан барбытын ойуулуур буоланнар, бу тиэмэ уус – уран айымньыларынан ситэ арыйылла илигин туоһулуур. Онтон бу, народнай суруйааччы Николай Лугинов суруйааччы быһыытынан биллэн барбыт маҥнайгы айымньыларыттан биирдэстэрэ “Күрэх” диэн сэһэн геологтар этэрээттэрин биир сайын кумах сууйан алмааһы көрдөөбүт түбүктэрин ымпыктаан – чымпыктаан ойуулаан, бу тиэмэни сэргэхтик сэҥээрэр. Ол курдук Степан Александрович Зайцев начальниктаах партия муус устартан саҕалаан, от ыйыгар дылы Тарыҥнаахтан тугу да булбаккалар, мэлийэн Туора үрэххэ баран иһэллэр. Кинилэр күн аайы таас быыстаах буору хаһан сууйар сылаалаах үлэлээхтэр. Онон саҥата суох хамначчыт көлүүр оҕуһун курдук киһи ымсыырбат түбүгэр сылдьаллар. Үрдүк бэстэрдээх ырааһыйаҕа тахсан, тыын ыла таарыйа, сири дойдуну көрө туран балаакка туртайан турарын бэлиэтии көрөн тиийбиттэрэ, манна били сураҕа суох сүппүт эмиэ алмааһы көрдөөбүт партия дьонун өлүктэрэ буолан соһутар. Хайыахтарай, биир идэлээхтэрин чугастааҕы булгунньахха көмөн кэбиһэллэр. Күһүн олус хойутаан, кыһыҥҥа быстаран, бу сорго түбэстэхтэрэ диэн быһаараллар. Саҥа сиргэ кэлэн үлэлээбитинэн бараллар. Алдаҥҥа көмүс сууйуутугар үлэлии үөрүйэх Макар сатаан туттан хаптан үлэлээн сотору биир хаһыыттан икки иннэ төбөтүн саҕа кыра алмаастары булуталаан, манна чугаһынан кимберлитовай трубка баар буолуохтаах сабаҕалааһыны бигэргэтэн үөрүүлэрэ үрдүүр. Эдэр уол Андрюша кумах сууйуутугар үлүһүйэн үлэлиир, уонна бастакы алмаас булбут күннэрин тус бэйэтин саамай дьоллоох күнүнэн ааҕынар. Сотору буолаат партия аны кимберлитовай трубканы булан санаалара көтөҕүллэн үлэлэрэ түргэтиир уонна түмүктэрдээх буолар. Олох устар. Күн – дьыл ааһан иһэр. Ол сайын биир партияҕа сылдьыбыт дьон хам – түм истиһэн билсиһэн, олох сүтэрсэн кэбиспэккэ үлэлээн олороллор. Алмаас хостооччуларын столицата буолбут куорат бастаан мас, онтон таас дьиэлэринэн тутуллан, тайҕа быыһыгар киһи билбэт куората буола уларыйан иһэр. Ол сайын күндү тааһы көрдөөһүҥҥэ күүскэ үлэлээбит геологическай партия дьонун барыларын ситимниир курдук өйдүү уонна билсэ сылдьар киһинэн Макар буолар. Олоҕу саҥа билэн эрэр эдэр уол Андрюша бэйэтэ булбут обургу алмааһын туттарбакка укта сылдьар. Биирдэ мэник санаатыгар рестораҥҥа үрүүмкэлэри алмааһынан быһа сото олорорун көрөн уорбалаан хаайыыга быраҕаллар. Онтон сылтаан доруобуйата улаханнык мөлтөөн, балыыһалары кэрийэр дьылҕаланар. Кини бэл ийэтигэр бара сылдьар кыаҕа суох. Иннитэ кылгаабытын бэйэтэ да билинэр. Макар уол ийэтигэр тиийэ сылдьан, бу уолуҥ ыыппыт харчыта диэн, сааһыра барбыт дьахтарга дьоҕус буолан баран саҥатык сэнэх диэни атыылаһан биэрэр. Дьиҥэр партия начальнига Степан Александрович Андрюша булбут таастарын ыга үктээн ылан испитэ буоллар эдэр киһи итинник оҕустарыылаах олоххо тиийиэ суох этэ диэн Макар хом санаалаах. Василь Сивуха сэрии иннинэ өҥ быйаҥ Белоруссията сэрии кэнниттэн оһохторун турбалара эрэ хаалбыт урусхалламмыт дойдутуттан тэскилээн бу партияҕа сыстан сылдьыаҕыттан бырааганан үлүһүйэрэ биллэр. Дьиэтэ – уота, аанньа олорор да сирэ суох буолан ускул – тэскил сылдьан тоҥон өлөөхтөөбүтүн Макар харайбыт. Бараахап хара маҥнайгыттан баай – дуол – дьиэ – уот өйдөбүллэрин батыһан, үгүөрү хамнастаах үлэлээх киһи быһыытынан, Дьокуускайга үчүгэй тутуулаах мас дьиэни саҥардан туттан баҕатын хоту олорор. Аны куорат киинигэр түөрт хостоох квартиралаах эбит. Партия начальнига Зайцев мунньахтарга президиумҥа олорор, уонна тыл этэр дьарыктаах буолан сылдьыбыттаах. Кэлин пенсиҕа тахсыаҕыттан Москваҕа олорор. Макар бэйэтэ ийэлээх аҕатын билбэт, детдомҥа улаатан баран Алдаҥҥа көмүс сууйуутугар үлэлээбит киһи билэрэ, сатыыра элбэх. Кини кылгас кэмҥэ Дьокуускайга ыал буолан олоро сылдьыбыт буолан, Тит диэн уоллаах. Сайын Пицунданан, Сочинан сынньана айанныыр дьарыктаах. Ол сайын партияҕа сылдьан санаатын уурбут сирдээччи Хабырыыс кыыһа, эрдэ огдооботуйбут Арыппыайы аҕыйах сыллааҕыта самолекка көрсүһэ түһэн Макары билбэтэҕиттэн, “ама оччо кырдьыбытым буолуо дуо”- диэн сонньуйан ылар. Кини билигин уоллаах кийиитигэр ыалдьыт буолан олорон харчыттан киһи дууһата сылыйбатын туһунан эргитэ саныыр. Билигин даҕаны бэйэтин кыана сылдьар кииллиҥи сааһырбыт киһи. Соторутааҕыта Управлениеҕа ыҥыран ылан “Макар Иванович, хайдаххыный, быйыл эмиэ партияҕа барар инигин?” – диэн эппиттэригэр үөрэр. Кырытыннаран туоратыахтара диэн дьиксинэ соҕус сылдьар киһи ити этиини үөрэ истибитэ саарбахтаммат. Онон, алмааһы көрдөөччүлэр бастакы хараҥаччылара хайдах быһыыга – майгыга үлэлээн саҕалаабыттарын туһунан айымньыны ааҕыҥ. Ол туһугар хайдахтаах курдук күрэх үлэни уйбут дьон дьылҕаларын анаарыҥ уонна өйдөөҥ. СУОР Уол оҕо төрөөтөҕүнэ куруҥҥа суор үөрэр (өс хоһооно) Бу айымньы сүрүн ис хоһоонунан киһи айылҕаны кытта алтыһыыта буолар. Кырдьаҕас Суор биһиги дойдубутугар кыстыыр, уһуҥ үйэлээх көтөрдөрүттэн биирдэстэрэ. Кини мутук тосту тоҥор тымныылаах кыһыны булчуттар табыллыбыт сырыыларыттан бэриһиннэрэн тулуйан туоруур буолан уол оҕо төрөөтөҕүнэ, эмиэ биир булчут кэллэ диэн үөрэрэ оруннаах. Тымныы кыһын обургу кэйиик оҕус киэбин кэтэн силбиэнтэнэн аҥардастыы айбардаата. Кырдьаҕас Суор быйыл тымныы оройугар ыксаталыы сылдьыбыта. Онтон сааскы салгын тыына биллибитигэр, дьэ кэҥээн үөһээ тыынна. Орулхан тэллэҕэр Модьугу куобаҕы эккирэтэн эрэр эбит. Табыллыы. Кырдьаҕас Суор Модьугу хаһан хаан таһаарарын кэтэһэр. Саһыл ойдо, ону кытта модьугу сордоох түүтэ буралла түстэ. Доҕоро суор баар буола түстэ. Кинилэр Саһыл тугу эмэ ордорорун кэтии олордулар. Өр буолбата Саһыл Модьүгулаах куобаҕы охсон кэбистэ. Саатар хаарга хаанын да хаалларбатах. Кыһыы! Хайыахтарай суордар иккиэн аны андаатардыыр буоллулар. Күөлгэ тиийэн биир андаатары, төһө да утарылаһа сатаабытын иһин сэниэтин эһэн бултаһан аһаан – сиэн апчырыйдылар. Суордар иккиэ да буоллаллар бу айылҕаҕа олохтоммут аска тиксии ситимин тутуһан, Модьугу хаан таһааран, кини хаалларбыт сорҕотугар тиксиэх этилэр буоллаҕа эбээт. Кырдьаҕас Суор оҕонньор кыыһа оһоҕостоох сылдьарын билэр, кэтиир. Кини уол оҕону төрөтөрүгэр баҕарар. Кыыс оҕолонноҕуна, туох да туһа тахсыбат. Онтон уол оҕо төрөөтөр эрэ аҕыйах сылынан бойбурун көтөхтөр эрэ, ол ыркыйга туһах иитэн биирдэ эмэ сылаас куобах хаанын да сиэттэр – туһа. Оҕонньор кыыһа иллэрээ күҥҥэ диэри чэпчэки баҕайытык кэлэн – баран элэстэнэр бэйэтэ, бытааннык мөлбөҥнүүрүн көрөөт, чугаһаабытын кырдьаҕас Суор эндэппэккэ билэр. Дьэ кэллэ, кэтэһэн да биэрдибит. Бу дойдуга иччилиэх баһылыкпыт ити кэллэҕэ! Бэрт, итиччэтигэр туохха эмит тиксиһэр инибит. Уол оҕо барахсан тарбаҕар талааннардаах. Чахчы уһуктаах уһуктаах курдук, хааны таһаарбыта эрэ баар буолуо. Суор туһугар Күн сирэ сандал өҥүнэн сэргэхсийэ түстэ. Кырдьаҕас Суор аныгы дьон “бааһыналарын ыһыаҕар” туотаата. Аҕыйах сылтан бэттэх биир дьиктилэринэн бааһынаҕа үөннээн сии түспүт сааскы көтөрдөр уонна дьабарааскы бөҕө өлөр буоллулар. Онно араас эҥин көтөр – сүүрэр мустан аны ол өлүөхсүттэринэн аһаан – сиэн абыраналлар. Арай тоҕо эрэ истэрэ ыалдьар да, ол туох буолуой. Ас аата ас. Аныгылар обургулар алдьархайдаах дьон. Арааһы барытын оҥороллор. Астара – үөллэрэ элбэҕэ, сиэдэрэйэ диэн үгүс суор – тураах , бэл хоптоҕо тиийэ кинилэр бөхтөрүн сиэн олороллор. Онон бу дьоҕус эрээри иһэ – истээх сэһэҥҥэ дьон үрдук үүнүүнү ылар соруктан араас химия эттиктэрин тутталларын түмүгэр кыра көтөр – сүүрэр эстэн барбытын көстүүтэ эмиэ таарыйыллар. Өссө биир кыһын сабардаан истэ. Бу оҕонньор тоҕо налыйдаҕай. Баччааҥҥа диэри куобахха туһахтыы сылдьар. Быйыл саатар биир эмит тайаҕы били саҥа төрөөбүт сиэнигэр уонна биһигинньиктэргэ ас таһаарара буолар ньии! Киһи барахсан кырдьара дөбөҥүн. Оҕонньор дьиэтиттэн таҕыста. Икки ыттаах. Толору сэптээх – сэбиргэллээх. Уруккуттан элбэхтик бултаабыт сиригэр үрэх баһыгар барда. Онно икки тайахтар тураллар. Оҕонньор сыыһа ытан кэбистэ. Сыыспытын итэҕэйбэт курдук дүлүҥҥэ олорон табахтыыр. Улахан булчут киһи санаата тоһуннаҕа ити. Сорсуйар соро диэн ити! Өтөрдөөҕүтэ ити сиэнин курдук кини саҥа төрөөбүтэ. Киһи барахсан кырдьара дөбөҥүн. Саҥа төрөөт аҕыйах сыл буолан баран кини булчут буолан Баай Хара Тыаҕа аҥардастыы күннээн – күөхтээн, табыллан сылдьан таптаабытынан олорбута. Ол кэмҥэ булт бөҕөнү суоһаран, иннигэр – кэннигэр сылдьааччыларын дэлэччи аһатан – сиэтэн абыраабыта ахан! Ол эрээри икки атахтаах үйэтэ кылгаһа бэрт ээ. Саҥа ситэн, уҥуоҕа кытаатан, күөгэйэр күнүгэр үктэниэҕиттэн баара – суоҕа отучча кыһыны ситэрбэккэ, үкчү сэбирдэх тыллан хагдарыйардыныы, бүк – тах түһэн, кэхтэн – бохтон бараахтыыр ээ. Оҕонньор ол кэннэ улахан булка санаммакка, дьиэтин таһынааҕы ыккыйга куобахха туһахтыыр дьарыктааҕа. Тымныы обургу аҥардастыы күннээн үүнэ – тэһиинэ суох барда. Кырдьаҕас суор мутугугар хамсаабакка хам тоҥон олорор курдуга. Доҕоро көтөн кэлэн “Орулхан уҥуор били Ийэ Бөрө Уола кэллэ. ”. “Туох даа?” – кырдьаҕас Суор үөрэн хараҕа сырдыы түһэр. Ол бөрө куруҥҥа биир тайаҕы тардар. Суордарга үөрүү. Биирдэ Кырдьаҕас Суор доҕорун аҥаар кытата эрэ хараара сытарын көрөн аһарар. Кини били саҥа төрөөбүт оҕо бултуур сааһыгар тиийэр. Биирдэ оҕо эһэтэ оҥорон биэрбит мас килэпсиитинэн кутуйахтары бултаабыта. Суор үллэр үйэтигэр арааһы амсайбыт эрээри, бу кутуйахтардааҕар минньигэһи сиэбитин өйдөөбөт. Аны кини, Айаал эрэ кэллэҕинэ Суор кута – сүрэ уонна иччитэхсийбит сирэ – дойдута арыый сэргэхсийэн ылар. Ол иһин бары кини кэлэрин кэтэһэллэр. Айаал бара – бара кэлэр. Кырдьаҕас суор өлбүтүн дуу, өлбөтөҕүн дуу билбэккэ хаалбыта. Арай тоҥор, аччыктыыр, эрэйдэнэр муҥтан эмискэ баҕайы төлө көппүтүттэн үөрэ санаабыта. Аны кини буруо курдук дьайҕаран, хаар курдук ууллан хаалбытын бэйэтэ да билбэтэҕэ. Пересказала Альбина Иванова, сотрудник Национальной библиотеки РС (Я)